Образование — Конгресс татар Тюменской области

Ассоциация школ с татарским этнокультурным компонентом

kttoadmin — Mon, 30 May 2016 06:38:42 +0000

Текст описания текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание

текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание

Запись Ассоциация школ с татарским этнокультурным компонентом впервые появилась Конгресс татар Тюменской области.

Список школ с татарским этнокультурным компонентом

kttoadmin — Sat, 30 Apr 2016 06:39:01 +0000

Текст описания текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание

Запись Список школ с татарским этнокультурным компонентом впервые появилась Конгресс татар Тюменской области.

Конкурс «Учительских династий»

kttoadmin — Wed, 30 Mar 2016 06:48:56 +0000

Текст описания текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание

Запись Конкурс «Учительских династий» впервые появилась Конгресс татар Тюменской области.

Конкурс «Скворец»

kttoadmin — Sat, 20 Feb 2016 06:56:11 +0000

Текст описания текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание текст описание

Запись Конкурс «Скворец» впервые появилась Конгресс татар Тюменской области.

Сибирско-татарский язык

kttoadmin — Sat, 30 Jan 2016 06:56:29 +0000

Шиғрий осталыҡ

Клара апа Кучковскаяныңҡы “Күңелемнән…” тигән йаңа цыҡҡан китабы ул суңҡы уаҡытта йасып цығарған йаңа шиғерләренән тораты.

Пы китапныңҡы ҡәтере шикләнмәслек, ник тисәң – ул авторның перенце пулып ҡәсерге себертатар телтә әсәрләр йасып үсе аларны китап итеп цығара пашлаған. “Күңелемнән…” – туған телебестә йасылған китап.

Клара апа Куковаскаяның шиғрий ижаты ҡәсерге уғыуцының сағына ҡаҡлы. Ул саҡлыҡ шәғирәнеңке шиғер йасыу әмәленең киң тематик төрлөлөгөнән киләте. Ул темалар – Себерне йаратыу, себертатар телгә сөүөнө уйатыу, кешенеңке тонйатағы урыны, үткәнне искә алыу, шиғерне уғыған кеше пелән шайарып, аның күңелен күтәреү. Ҡәсерге уаҡытта иң кәрәкле темаларның пересе – үс милләтең пелән ғорурланыу, туған телеңне ҡөрмәт итә пелеү.

Туған йерем – Себерем

Ап аҡ ҡарлы Себерем минең

Син минең туған йерем,

Синтә генә үтсен ите ғуй

Минең ҡалған өмөрөм.

Йырлай-йырлай йөрөсәм ите

Цейәле сасларыңта,

Полотларыңның йөсөн күреп

Күл тигән күсләреңтә.

Ҡарағатларыңны мин йыйам

Циләгемне тултырып,

Ҡарағайыңа кел ҡарайым

Арып талсам утырып.

Клара апа Кучковскаяның шиғрий әмәленең тағын пер сур кәрәкле йағы – тыйнаҡлыҡ. Ул үс кәрәклелеген арттырып

китмәйте, үс үсе пелән маҡтанмайты, үсе турлы юмор пелән, ирония пелән ҡарайты:

Күс ацып йомҡынцы

Мин тыуғаннан тонйа пашҡармаған,

Үлсәм тә, йер йемермәс күкләрен,

Ник тыуғанны пелмәй йәшәй йәшәй

Үлгәнемне тә пелмәй йертән китерем…

Талантлы кеше пөтөн нимәтә тә талантлы тип йуҡҡа әйтмәгәннәр. Клара апа Кучковская шиғер йасыуцы та, йырауцы та. Ул пороңҡо себертатар йырларны, мөнәчәтләрне пеләте, йырлайты. Шаның өцөн аныңҡы кән шиғерләрен йырлап та пулаты. Пер нцәсенә йырлар та йасылған. Менә пер шиғерне әсер йыр тип әйткәле тә пулаты:

Сағыныу

Урманнарта искән, әй, йелләртән

Йапраҡ ҡына төшәр өсөлөп,

Сөйгән кенә йарым пергә пулса,

Йәшәр генә итем сөйөлөп.

Сағраларға цыҡсам, йул йуғалтам,

Урманнарға керсәм – атымны,

Йастыҡларға түгел, ташҡа салам

Ҡайғыларға төшкән пашымны.

Таулар пашларынтағы аҡ тирмән

Әй, крупчатка он тарта мигән?

Ир-йегеткәйләрне тонйа түгел –

Сағышлары ҡартайтаты игән.

Ҡара ғына атҡа тилбегә йуҡ

Пашларына ғына салғалы,

Аллам пәғетемә ник пирмәте

Йаннарыңта ғына ҡалғалы?

Клара апаның алттараҡ цыҡҡан “Әйткем киләте..”, “Цыйылмаған ацаҡ” китпаларға ҡарағанта суңҡы “Күңелемнән…” китабынта лирик шиғерләр кәнерәк күренәте. Ул шиғерләртән авторның күңеленең торомон аңнап пулаты. Клара апа, күрәсең, йәшлектәге тормошона та сағынып китәте, әммә пөгөнкөсөн онотмайты:

Мин ҡайттым

Тауыш танып мин уйантым

Сайрайты пер ҡошҡынам,

Йәшлегемтә ташлап киткән

Пер алтаҡцы тусҡынам.

Килеп ҡунҡан йаңатан ул

Ташлап киткән талына,

Ҡәсер инте тырышаты

Моң салғалы йәнемә.

Ҡайта йөрөтөң, ҡошҡынам?

Кемнәр өцөн сайратың?

Ҡаурыйларың ҡаушалыпты

Пөтөптө ғуй ҡайратың.

Кем күңлен күреп йөрөтөң?

Онтоп йертә мин парын?

Син минең өцөн пултың ҡуй

Пертән пер асис йарым,

Тырышма син йас иткәле

Сарғайып пөткән көснө,

Синең төсәлмәс йалғышың

Айырған инте песне.

Пәғеткәйем, пәғет ҡошом!

Өсөлгән йырым минең,

Тик пәғетләр пирмәс инте

Онтолған ҡөйөң синең.

Ҡайттым тимә, син сайрама,

Мин сине абу итмәм,

Ницек кенә сайрасаң та

Мин тәрәсәмне йабам.

Клара апа Кучковскаяның пер аны ғына таныттырған әмәле – юмор пелән пулған тормошҡа ҡарау. Пы күренеш аның шиғерләрентә тә күренеп тораты. Аның юморы мысҡыллау түгел, аның юморы – көлткөлө йәберләрне күреп, аларны шиғергә сала пелеү:

Йомортҡа сатам

Йомортҡа сатам, аламсың? —

Күрше тораты алтымта,

Әллә, мәйтәм … тәүбә,

Ағылы пар ғуй пашынта.

— Ал тисерәк, ал менә,

Йомортҡам уй-буй тәмне,

Мин торам ауыс ацып,

Аңнай алмай пы ҡәлне.

Күрше кәпләйте: икмәк кәрәк –

Әбәң тораға киткән,

Ал, күрше, үгенмәссең –

Сиңә әрсәнкә пирәм!

Кинәт кенә шығыртап

Ацылып китте ҡапҡа,

«Йаҡшы әкә» ағарып китте

Ҡараты та шал йаҡҡа.

Ә, — тип ҡыцҡырты пицәсе –

Ошлатым мин пурнакны,

Мин ацыутан әле генә

Туҡматым йәш ҡурасны.

— Туҡматым, тауыҡ пасмайын

Ашап симереп йатасың,

Сиңә ҡәсер күрсәтәм мин

Йомортҡаның Алласын.

Күрше пицә алтҡа пасты,

Ире ҡацты сыртыма,

Пер иләк тәмне йомортҡа

Суғылып уатылты пашыма.

Ире суҡҡан миңә таматы,

Пицәсе суҡты ҡабырғама,

Ҡотҡар мине исән аман — тип,

Йалынам мин Аллама.

Икесенең күңеле пулты,

Ә минеңке тыңыраҡ –

Пушҡа ғына питемә-пашыма

Йомортҡа сылатым пер иләк.

Үсем сылайым, үсем уйлайым,

Уйлайым та масайам –

Йарайты әле, күрше әкә

Палта сатҡалы цыҡмаған.

Марат Курманов

* * * * *

Клара Кучковскаяның шиғерләренеңке темаларға пайлығы

Йаңа айаҡҡа пасып киләтеген себертатар шиғрийәтнең себертатарца пулған өлөшө артыҡ сур пулмаса та, төрлө темаларға ҡарайты. Ҡәсерге себертатар телтә иң перенце пулып Клара апа Кучковскаяның шиғерләре цыҡты. Алар “Әйткем киләте…”, “Цыйылмаған ацаҡ” китплар пулып тонйа күртеләр. Туған телебестә Мөнирә Хуснутдинова, Ҡалийа Абайдуллина, Сагит Сагитов, Рәҡип Ибрагимов йасатлар. Пы кешеләр туған телебесне үстергәле, онотмағалы пулған эштә оло эш эшләйтләр тисәм, иц кем оторо килмәс тип уйлайым.

Клара апа Кучковская себертатар телтә менә инте өцөнцө китабын цығарты. Ул китап песнең туған телебестә генә. Пы китапныңҡы исеме – “Күңелемнән…” – авторның цынныҡта пулған күнеленән цыҡҡан тойоуларын, күңелентә пулған көйөүләрен, күңелентә тыуған әйткесе килгән сүсләрне пелтерәте. Мыны шиғерләрен уғып аңнап пулаты:

Күңелем минең ҡошцоҡ

Минең күңелем ҡошцоҡтай —

Йырлайты, уйланаты,

Тәрәсә төпкә утырып

Тиктән тик моңнанаты.

Күңелем минең ҡошцоҡтай —

Аташаты йелләртә,

Мөйәшкә йәшенеп кенә

Утыраты төннәртә.

Күңелемне аңнамайым —

Ул минеңке түгелтәй,

Сыуыҡ йелтә өшөп ҡалып

Аны ҡарлар күмәртәй.

Шиғерләрнең авторның күңеленән цыҡҡанын кел “күңел” тигән сүснең ҡабатланыуынта күргәле пулаты:

“Теләкләрем” шиғертән —

…Тошманнарыма таубеҡ пир

Нурлансын күңелләре,

Уйларының йалғышлығын

Аңнасыннар үсләре…

Клара апаның йасҡан шиғерләре төрлө темаларға ҡарайтлар. Мынта уғыуцы туған ауылға сағыныулар, ата-инәне ҡөрмәт итеү, сөйөү, йалғыслыҡ, туслар пелән аралаша пелеү, тошманыңны ҡөрмәт итә пелеү, кешенең тонйатағы урыны турлы уғый алаты.

Перенцетән алып, йаңа китапның пер өлөш шиғерләре Себергә, себертатар телгә пағышланҡан. Автор туған йерен, туған телен, алар турлы ҡайғырыуын кешеләргә шиғер аша пелтергәле тырышаты:

“Әрнеүем” шиғертән

Перцак «себертатар» тип

Шаулап көрләп алтыҡ та,

Көрләп шаулаған эшне

Сантыҡларға салтыҡ та.

Себер игәнебесне исләйбес

Тың кәрәк цаҡта ғына,

Пырас күкрәк тә ҡағабыс

Пайтасы пулса менә.

Телебес песнең ата-пабатан

Порон-пороннан ҡалған,

Үс-үсен саҡлай-саҡлай

Ул, пағыр, арып талған…

…Йаратсаҡ ите Себерне

Пуран ҡарлары пелән

Әгәр инте теле пөтсә,

Себер Себер пулыр мигән?..

Туған йер, туған тел темасы себер татарларға Булат Сулейманов темасы пелән пәле пулаты. Мыны Клара апа пелеп, аңнап, ул песнең өцөн олло пулған кешегә шиғерләрентә энтәшәте:

“Әрнеүем” шиғертән

…Йөс йылға шаулап көрләгән

Пулатыбыс пар ите,

Нинтәй көцлө пулса та,

Ул та тусҡа сар ите.

Йыллыр үтте, Пулат та йуҡ,

Пес перттә пашҡармаған,

Ней әйттем, ней әйтәйем тип

Ҡурғып торабыс аман.

«Мин – себер» тип ҡаты әйткән

Тағын Пулат табылсын,

Таштай ҡатҡан йөрәкләргә

Себер уты ҡабынсын…

“Пулатның уты” тигән шиғерентә Клара апа Булат Сулеймановны йуҡсытып, ҡәсерге көннән аңа әйтелгәле тейеш сүслерне әйткәле тырышаты:

Өйгә түгел — йөрәкләргә

Ҡәтер таҡтаны ҡағайыҡ,

Йертә түгел — йөрәкләртә

Пулатның утын йағайыҡ…

…Суң пулса та уң пулсын тип

Йалғышны төсәтәйек,

“Пес пертәм, көцлө ҡалыҡ” тип

Цитләргә күрсәтәйек!..

Йаңа китапаның игенце пер сур өлөшө Клара апа йаҡыннарына пағышлайты. Пы төргөн шиғерләрентә ул инәкәсен искә алаты, аңа сағынып кән кенә әйткесе килгән сүсләрен әйтәте. Инә тема төркий, татар ижатларта кән йаҡтыртылаты. Пы – төркий ҡалыҡларныңҡы традициясы. Мынта пес инәнең алтынта паш ийеүне күрәбес, инәне ҡөрмәт итеүне тойабыс. Клара апа пы традициятан та ары китмәйте:

Инәнең ҡаҡы

Аллам, Аллам тип әйтәбес

Аллама эшәнәбес,

Ауыр цаҡларта Аллам тип

Инәгә сыйынабыс.

Перенце рәт күс ацҡанта

Йаныңта инәң пулыр,

Тәғәм пулып ауысыңа

Күкрәк сөтләре тамыр.

Инә ҡаҡы – Алла ҡаҡы

Инә йертә пер генә,

Инә йөсөнә тиң пулыр

Йаҡты атҡан көн кенә.

Инә тип йасыулы пулыр

Пәрештә ҡанатына,

Йөрәк эцентә үстерер

Инә әр палсын та.

Түрт ишек пулыр, әй, әтәм,

Оцмаҡларның йулынта,

Өц ацҡыц инәңтә пулыр,

Персе пулыр атаңта.

Үсенең күңелентә пулған сағыныуларны инәкәсенә шиғер аша йеткескәле тырышаты:

Инәмнең мамыҡ шәле

Шантай йомшаҡ, шантай йылы,

Инәмнең мамыҡ шәле,

Шәл йабынып йөрөгән цағы

Аман исемтә әле.

Ҡысым алып пирте тийеп

Масайып кәпләйте ите

Перттә иңенән төшөрмәй

Теләкләр теләйте ите.

Шантай йомшаҡ, шантай йылы

Инәмнең мамыҡ шәле,

Шал шәлгә уранып йатты

Тың ауырайғац ҡәле.

Инәмнең тән йылысын

Шал шәлтә тойам әле,

Йалғыслыҡта йулташ пулты

Инәмнең мамыҡ шәле.

Инәкәм искә төшкән сайын

Шәлен ҡулыма алам,

Шәл йабынып йөрөгән цағын —

Исән цағын сағынам.

Инә темаға инә пулыу темасы та йаҡын. Инә пулыуның ацысын та, цөцөсөн тә әйткән шигелле шәғирә әсәрләрентә күрсәтәте. Инәнең күңелентә паласы өцөн масайыуы та, ҡайғырыуы та – парысы Клара апаның шиғерләрентә. Аларта пес йәш инәнең йаңа туыған, үсеп килгән паласына шатлыҡлары турлы уғый алабыс:

Палам

Ҡулымта йатасың, палам –

Аллам пиргән пүләгем,

Атаң пелән инәкәңнең

Ҡабул пулған теләге.

Ҡарап туймаған йөсөңнө

Ошатам мин үсемә,

Кецкенә генә кәүтәңне

Ҡысайым күкрәгемә.

Күңелемнең иң түрентә

Йасатым, палам, сәлтеп,

Иң әйбәт йырларны йырлап

Утырам сине тирбәтеп.

Ә үсеп йеткән палата пулған уйларын Клара апа “көтөү” тигән сүс пелән пәйләйте. Инә сур пулып йеткән паласы турлы кел ҡайғыраты, паласын сағынаты, көтәте.

Ариба апа ҡөрмәтенә

Ағац өйө йылы, таса,

Мейецтә ут йанаты,

Носки пәйләп солдатына

Йалғыс инә утыраты.

Ҡарамайты ҡулларына –

Күсләре аның утта,

Нишләйтигән палацығы

Ошо кицке минутта.

Нишләйтигән, ҡайтаты ул

Ҡайта илнең ҡырлары,

Шантай ауыр, шантай моңсоу

Йалғыс инә уйлары.

Тәрәсәгә төннәр ҡунҡан

Йалғыс йолтос күкләртә,

Инә аша ҡайғыраты

Пы тыңҡысыс көннәртә.

Тағын пер сур төргөн шиғерләр кешенең тонйатағы урыны турлы йасылған. Мынта пес авторның тирән ағыл йөрөтөүен күрәбес. Пы шиғерләртән күргәнебесцә, Клара апа үсен әллә ней сур итеп ололап күрсәтмәйте. Үсен тик кеше, йалғышын та, төрөсөн тә ҡылған итеп күрсәтәте. Йалғышлыҡларны ул трагедия итеп күрмәйте, кешенең тормош йулынта парысы та пулғалы тийеш пулған ҡәл итеп аңнататы.

Пәғет эстәп

Менә өмөрләр тә үтте

Сөрөнөп тә йығылып,

Пәғет тигәнне эстәй эстәй

Мөйәшләргә төртөнөп.

Үтте тип тә ҡайғырмайым

Әр кемнең тә үтәте,

Пы тонйаға килә пелгән

Анан пер цаҡ китәте.

Арсар пултым, ағыллы та,

Пулты төрлө цаҡларым,

Пер кисәк пәғетем өцөн

Түләтем сур ҡаҡларын.

Тонйаға төрөс итеп ҡарауы көцөнән шиғерләрнең авторы кешәләргә киңәш тә пиреп ҡуйаты. Ул киңәшләр – тирән ағылтан, күргәнне-үткәнне төрөс итеп аңнаутан киләте тип әйткәле пулаты:

Арбаға утырсаң…

Кем арбасына утырсаң,

Син аның көйөн көйлә,

Ҡарға пелән син ҡарға пул –

Ҡыцҡаралмайым тимә.

Мин! – тип ҡыцҡыра пирсеннәр

Асапланма туҡтатып,

Тус ма пы әллә тошман ма?

Ҡалсыннар уйға патып.

«Мин ағыллы» тигәннәргә

Риса пулып паш цайға,

Үсен үлеп маҡтағанҡа

Ағыллы пулыу ҡайта?

Син әйткәнсай күкрәк ҡаҡҡац,

Ул сине эшетмәгән,

Аның арбасынта утырғац,

Син тә ары китмәгән.

Клара апа сөйөү теманы та циттә ҡалтырмаған. Ул тойоу турлы пайтаҡ ҡына шиғерләре пар. Пы тойоуно автор айырылыу, пергә пулмау, көтөү, сағыныу пелән пәйләйте. Шиғерләрнең кәнесен алғасаулы төсләр алаты.

Сурар итем

Мин ҡойаштан сурар итем –

Ник йанасың, ҡойашым,

Әллә син тә — минең перем –

Ҡайғылы мигән пашың?

Мин айтан та сурар итем –

Ник моңайасың, айым,

Синең тә минең шигелле

Өсөләте мә йәнең?

Әйтер итем мин йелләргә —

Сес исәсес, исәсес,

Әллә сес тә сағныуларға

Өсөләсес, түсәсес?

Күңлем моңайып йанаты

Пашларымта кел пуран,

Ҡайғыға, сөйөүгә патып

Синең йаның парам…

Йауапсыс сөйөү турлы Клара апаның шиғерләре пайтаҡ ҡына пулса та, алар ҡуаныцсыслыҡ тойоуно тыутырмайтлар. Парыбер анта уйнау көй тә сиселәте. Автор сөйөүнөң пулып цыҡмағанына “өмөр туҡтаты менә” тип ҡарамайты, ә Клара апанңҡы үсентә пулған шайаннығы, ирониясы аша пиреләте:

Ҡурғам…

Йаратам тип әйталмайым

Эшетеп ҡуйыр, ҡурғам,
Ник килтең тийеп сурартай,

Йанына килеп торсам.

Йөрөйөм үсем ҡурғам та

Ул йөрөгән эсләртән,

Йылы нурлар өмөт итеп

Постай сыуыҡ күсләртән.

Мин ҡурғып йөргән арата

Пер патыры табылған –

Пертә ҡурғып тормаған та

Аңа парып сарылған.

Клара апаныңҡы юморы – ул үсенә пашҡа пер тонйа. Шиғерләртән аңнап пулаты – автор пулған ҡайғы-ҡәсрәткә цумып-кереп утырмайты, пулған ҡәлгә ирониясын ҡатнаштырып, үсен тә, кешеләрне тә тонйаға оптимизм пелән ҡарауға өнтәп, күңелләрне тың күтәрә алатығын шиғерләр йасаты:

Сантуғац пулып пулса!

Ҡарға конторға килепте —

Ул ҡайтан аҡца алған?

Ҡағас пирең – уғығалы парам,

Сантуғац пулып ҡайтам!

Пашҡа ҡарғалар аңа ҡарап

Уйланып утыртылар,

Аҡца түләгәц, пескә ней тип

Бланкны тултыртылар.

Йастылар алар: «Ҡарғаны

Йебәрәбес уғығалы,

Теләйте песнең ҡарғабыс

Пер сантуғац пулғалы».

Аҡца үсенекен итте –

Ҡарға уғығалы китте,

Уғығысы тың килгәнкә

Моратына иреште.

Әйбәт йаҡты пер аланта

Йыйылған сантуғацлар,

Аларға скрипка уйнайты

Оссон ҡойроҡло ҡарлығац.

Ҡарға та йыр өйрәнәте

Эценән сарнай сарнай,

Үсенцә сусҡан пулаты

Ҡойроғон полғай полғай.

Менә шалай сарнай уйнай

Килеп йетте перцаҡ көс,

Сантуғацларны тыңнап пөткәц,

Пиртеләр аңа та сүс.

Ҡарға оцоп ҡунып пасты

Ҡарлығацларның алтына,

Тауышым йомшаҡ пулсын тип

Май тамысты ауысына.

Ҡарлығацлар скрипка сусты,

Турғай циртте манталин,

Ҡарға уйлайты: «Йырлап йебәрсәм,

Ҡыцҡырырлар әфәрин!»

Күкрәген киреп ҡарға

Ҡыцҡырты «ҡарр-ҡарр» тип,

Ҡошлар оцтолар ҡурғып,

«Атты ғуй» тошман тип.

Шал көннән сантуғацлар

Ҡарғатан ҡурғаты игән,

Ҡарға тауышҡа турғайлар

Йөрәк пулып китәте игән.

Ҡарға йөрөйтө үпкәләп –

Йастылар йалғыш ҡағас,

Төрөс ҡағас йасҡалы

Аҡцам пулған пулыр ас.

Теләгем пар менә тип

Эцеңә моңнар тулса,

Аҡца түләп кенә кинәт

Сантуғац пулып пулса!

Аҡца пелән ҡағас алып

Пулып пулмас сантуғац,

Сусып сусып сайрау ҡайта

Ауыс тула «ҡарр» пулғац!

Юмор пелән пергә мынтайын шиғерләртә автор сабаҡ та өйрәтәте, ницек пулғалы йараған-йарамасны күрсәтәте.

Шалай итеп, Клара Кучковскаяның шиғерләре кән темалар аша ҡалығыбысның талантын, тонйаны танып пелеү әмәлне, осталығыбысны пелтерәте, телебеснеңке пайлығын күрсәтәте.

Максим Сагидуллин

Запись Сибирско-татарский язык впервые появилась Конгресс татар Тюменской области.